Η Ρήνεια ή οι Μεγάλες Δήλες, όπως λένε το νησί οι μυκονιάτες, είναι η ιστορική σκιά της Δήλου. Η Δήλος και η Ρήνεια έχουν θεσμοθετηθεί ως το σημαντικότερο πανελλήνιο λατρευτικό και εμπορικό κέντρο της αρχαιότητας. Για το λόγο αυτό, σύμφωνα με τον νομοθέτη, απαγορεύεται στα δύο νησιά η δόμηση και ειδικά για την Ρήνεια απαγορεύεται και η επίσκεψη, καθώς είναι γεμάτη με αρχαιολογικά ευρήματα. Παρά το γεγονός ότι η Ρήνεια είναι πολύ μεγαλύτερη, ιστορικά ήταν πάντα στη σκιά της μικρότερης αλλά “διάσημης” γειτονικής Δήλου. Ένα στενό, πλάτους μόλις 1 χιλιομέτρου, χωρίζει τα δύο νησιά. Ανάμεσά τους είναι δύο μικρές βραχονησίδες: ο Μικρός Ρεματιάρης στα βόρεια και ο Μεγάλος Ρεματιάρης νοτιότερα. Κατοικημένη από την 5η χιλιετία π.Χ. ήρθε στο ιστορικό προσκήνιο το 530 π.Χ. όταν ο τύραννος Πολυκράτης της Σάμου κατέλαβε το νησί και το αφιέρωσε στο ιερό του Απόλλωνα της Δήλου: «Αφού επικράτησε με το ναυτικό του και εξουσίαζε τα άλλα νησιά, κατέλαβε τη Ρήνεια και την αφιέρωσε στον Απόλλωνα της Δήλου δένοντάς τη με αλυσίδα στη Δήλο» (Θουκυδίδης). Στα βορειοδυτικά του νησιού, στον Αμπελώνα, έχει εντοπιστεί μια αρχαία πόλη που εγκαταλείφθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., όταν ένα τμήμα του λόφου στον οποίο ήταν χτισμένη αποκόπηκε και κατακρημνίστηκε στη θάλασσα. Πολύ πιθανόν, την περίοδο που η Δήλος διατηρούσε ακόμη τον αποκλειστικά ιερό χαρακτήρα της, αυτή να ήταν η αρχική πόλη της Δήλου κι εδώ να κατοικούσαν όσοι δεν είχαν άμεση σχέση με τη λειτουργία του ιερού του Απόλλωνα. Στα νότια του νησιού, σε ένα ύψωμα που δεσπόζει στην περιοχή, υπήρχε ένας φάρος, αντίγραφο ίσως σε μικρογραφία του περίφημου φάρου της Αλεξάνδρειας. Στην ανατολική ακτή, απέναντι στη Δήλο, είναι τα αρχαία νεκροταφεία.
Η συνέχεια αποκτάει μια πρωτόγνωρη ιστορική δραματικότητα, καθώς 100 περίπου χρόνια μετά, στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου, οι Αθηναίοι χτυπημένοι από λοιμό, αποφάσισαν την “κάθαρση” της Δήλου, δήθεν για λόγους ευσέβειας. Παλαιότερη κάθαρση του ιερού του Απόλλωνος της Δήλου είχε κάνει ήδη ο Πεισίστρατος περί το 540 π.Χ. Πρόκειται για το λεγόμενο “βόθρο της καθάρσεως”, δηλαδή τετράγωνο αποθέτη με οστά, θραυσμένα αγγεία, ειδώλια και εργαλεία (8ου αι. έως 430 π.Χ. περίπου) στη θέση Χαρώνεια. Το 427-26 π.Χ. οι Αθηναίοι άνοιξαν όλους τους τάφους που υπήρχαν στο νησί, ακόμα και τους πιο φρέσκους, και μετέφεραν τα οστά και -επιλεκτικά- τα κτερίσματα στη Ρήνεια, όπου τα έθαψαν σε ένα κοινό λάκκο. Παράλληλα αποφάσισαν να μη γεννιέται και να μην πεθαίνει κανείς πια στη Δήλο, αλλά να μεταφέρονται οι επίτοκοι και οι βαριά άρρωστοι στη Ρήνεια. Στο νησί λειτουργούσε και θεραπευτήριο στο οποίο κατέληγαν οι βαριά άρρωστοι που δεν επιτρεπόταν πλέον να παραμένουν στην Δήλο. Από τότε κανείς δεν γεννήθηκε, κανείς δεν πέθανε και κανείς δεν τάφηκε στο ιερό νησί, οι δε Δήλιοι, όπως επεδίωκαν οι Αθηναίοι, έγιναν απάτριδες.
Το 422 π.Χ. οι Αθηναίοι ολοκλήρωσαν την “κάθαρση” εξορίζοντας όλο τον ντόπιο πληθυσμό. Οι Δήλιοι κατέφυγαν στο Αδραμύττιο της Μικράς Ασίας, όπου και κατεσφάγησαν. Οι ελάχιστοι που σώθηκαν επέστρεψαν στη Δήλο έπειτα από επέμβαση του Μαντείου των Δελφών.
Το κίνητρο των Αθηναίων μπορεί να μη βρίσκεται στην επιφάνεια της κυρίαρχης αρχαιολογικής ρητορείας αλλά δεν είναι άλλο από τη ληστεία. Η μεταφορά των πτωμάτων από τη Δήλο στη Ρήνεια προϋπέθεσε τη σύληση αναρίθμητων τάφων. Τα πτώματα σωριάστηκαν σε ομαδικούς τάφους στη Ρήνεια αφού αφαιρέθηκε κάθε χρυσό ή άλλο πολύτιμο επίθεμα. Η λεηλασία των πτωμάτων αποτέλεσε πηγή οικονομικής ανανέωσης της αθηναϊκής συμμαχίας. Το νησί μετατράπηκε σε νεκρόπολη. Μετά την παρακμή της Δήλου η Ρήνεια εγκαταλείφθηκε. Τα αρχαία ερείπια λεηλατήθηκαν για αιώνες ή χρησιμοποιήθηκαν σαν έρμα από τα περαστικά ιστιοφόρα. Ταφικά μνημεία από τη Ρήνεια βρίσκονται στην Πάρο, την Ύδρα, την Αθήνα, την Αίγινα, την Κέρκυρα αλλά και στη Βενετία, το Λονδίνο, την Οξφόρδη, την Ιρλανδία, το Παρίσι, τη Βιέννη, τη Νορβηγία, την Οδησσό, την Πετρούπολη, την Κοπεγχάγη… Ο ονομαζόμενος “βόθρος της καθάρσεως” ανασκάφηκε το 1898-1900 και τα χιλιάδες ευρήματα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου.
Όμως, η Ρήνεια δεν ήταν μια απέραντη νεκρόπολη. Εκεί ήταν τα θεραπευτικά κέντρα, όπου μεταφέρονταν οι βαριά άρρωστοι και οι επίτοκες. Στα δυτικά ήταν η πόλη των Ρηναέων και σημαντικά ιερά και σε όλο το νησί υπήρχαν διάσπαρτες αγροικίες. Οι εύφορες κοιλάδες της καλύπτονταν από αγροκτήματα, ενώ στις πλαγιές των λόφων, ανάμεσα στα καταπράσινα αμπέλια και τις χρυσές θάλασσες των δημητριακών, έβοσκαν κοπάδια αιγοπρόβατα και βοοειδή.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα το νησί χρησιμοποιείται επίσης ως τόπος βοσκής κοπαδιών από το γειτονικό νησί της Μυκόνου. Το 1950 ιδρύθηκε ο “Αναγκαστικός Συνεταιρισμός μισθωτών γαιών νήσου Ρήνειας”. Οι μισθωτές αυτοί καλλιεργούν τις 80 “παρτίδες” ή “χωριά” που ενοικιάζουν από το Δήμο Μυκόνου, με τον ίδιο σχεδόν τρόπο που καλλιεργούσαν από παλιά και σήμερα είναι οι αυτοδιορισμένοι “φύλακες” του νησιού. Η ανανέωση της αναγκαστικής μίσθωσης γίνεται ανά δεκαετία, ενώ από την ενοικίαση για καλλιέργειες και βοσκή έχουν εξαιρεθεί οι δυο αρχαιολογικές περιοχές της Ρήνειας: H περιοχή της Αγίας Τριάδας, όπου σώζονται λείψανα της Ελληνιστικής πόλης και το Ιερό του Ηρακλή και η ανατολική πλευρά απέναντι από τη Δήλο, όπου τάφοι, βωμοί, σαρκοφάγοι και επιτύμβια αγάλματα είναι διάσπαρτα.
Το 2010 ένα ρεπορτάζ τηλεοπτικού καναλιού έφερε αυτή την ιδιότυπη νεκρόπολη στο προσκήνιο με αμφισβητούμενα κίνητρα. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, αν και η Ρήνεια είναι αρχαιολογικός χώρος μη επισκέψιμος, «για κάποιους Μυκονιάτες είναι το ιδιωτικό τους νησί με τις παραθεριστικές τους κατοικίες». Στο ρεπορτάζ αναφερόταν χαρακτηριστικά ότι «περισσότερα από 60 παράνομα σπίτια με παράνομες επεκτάσεις παλαιών κελιών έχουν χτιστεί πάνω στον αρχαιολογικό χώρο». Η κάμερα κατέγραψε σπίτια με ηλιακούς θερμοσίφωνες και φωτοβολταϊκές μονάδες, εκσκαφείς και άλλα σκαπτικά μηχανήματα στις αυλές των σπιτιών. Επιπλέον, σύμφωνα με το ρεπορτάζ, κάποιοι διοργανώνουν ακόμα και κρουαζιέρες με παροχές διαμονής και διασκέδασης με μπάρμπεκιου στη Ρήνεια τις οποίες δεν διστάζουν να διαφημίζουν και στο διαδίκτυο.
Υπήρξαν διευκρινίσεις από τον έφορο αρχαιοτήτων της περιοχής: «Δεν υπάρχει κίνδυνος για τα αρχαία που βρίσκονται στο νησί καθώς υπάρχουν οικογένειες που μένουν μόνιμα στη Ρήνεια. Οι κατοικίες τους βρίσκονται εκεί εδώ και δεκαετίες και συγκεκριμένα, σε σημεία όπου δεν υπάρχουν αρχαία. Τα ευρήματα βρίσκονται σε άλλα σημεία. Η Ρήνεια είναι ένα μεγάλο νησί 13 τ.χ. Ανακηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος το 1994 και κατοικίες υπήρχαν εκεί από πιο πριν. Τα σπίτια δεν είναι αυθαίρετα. Είναι εκεί από τις αρχές του αιώνα. Είναι πολύ περισσότερα από 60-70, απλώς τα περισσότερα από αυτά είναι σε ερειπιώδη κατάσταση και είναι λογικό να γίνονται εργασίες στο νησί καθώς τα σπίτια κατοικούνται. Ωστόσο, δεν γίνεται καμία εργασία χωρίς προηγουμένως να έχει χορηγηθεί άδεια. Επίσης, οι εκδρομές στο νησί γίνονται σε μία συγκεκριμένη παραλία στην οποία διαθέτει κλήρο ο ιδιοκτήτης του καϊκιού που μεταφέρει τους 10-15 τουρίστες».
Μια ματιά, όμως, από την γειτονική Δήλο είναι αρκετή για να διακρίνεις πολυτελείς κατοικίες και, γνωρίζοντας το μυκονιάτικο “επιχειρηματικό δαιμόνιο”, πρέπει να θεωρούνται δεδομένες οι συχνές “φυσιολατρικές εκδρομές” παρά θιν’ αλός. Μεταξύ των “επισκεπτών” μάλιστα είναι και τοπικοί άρχοντες της Μυκόνου και διευθυντές υπηρεσιών που έχουν την αρμοδιότητα ελέγχου στο νησί.
Επιπλέον, δεν μπορεί κανείς να εμπιστεύεται τα κίνητρα των “καναλιών”, που λειτουργούν ως επικοινωνιακά τροχιοδεικτικά των κυριαρχικών συμφερόντων. Ιδιαίτερα όταν αρχίζει να γίνεται λόγος για ενεργοποίηση του ΤΑΙΠΕΔ και ορθολογική καπιταλιστική “αξιοποίηση” της νησιώτικης δημόσιας περιουσίας και, φυσικά, της Ρήνειας. Έτσι, τα κίνητρα του “ενδιαφέροντος” γίνονται πιο διαυγή…
Δεν είναι, όμως, όλοι οι παραβάτες – επισκέπτες του νησιού βουτηγμένοι στην ιδιοτέλεια: «Της Ρήνειας η μαγική στιγμή είναι η ανατολή του ήλιου, τις μέρες της άνοιξης. Η στιγμή εκείνη που ο ήλιος βγαίνει πυροκόκκινος μέσα από το μπλε. Και ενώνεται με το χρυσαφένιο κίτρινο ενός νησιού που κάθε άνοιξη είναι σκεπασμένο από μαργαρίτες. Εκατομμύρια μαργαρίτες! Από τη μια άκρη του νησιού ως την άλλη. Η μαγική στιγμή κράτησε λίγο, όσο να σηκωθεί ο ήλιος ψηλά στον ορίζοντα. Όμως, εμείς συνεχίσαμε. Περπατήσαμε όλο το νησί. Περάσαμε από παλιές αγροικίες. Βγήκαμε σε ερημικές αμμουδιές και κολυμπήσαμε όπως μας έκανε κέφι. Δεν συναντήσαμε ψυχή. Ονομάζουμε δική μας αυτή τη γωνιά του παραδείσου που δεν την άγγιξε ακόμα η Υβρις, αποκλειστικά και ολοκληρωτικά δική μας για αυτές τις λίγες ώρες που είμαστε εδώ. Εμείς θα τις ονομάσουμε αιωνιότητα. Θα τις φυλάξουμε μέσα στην ψυχή μας και θα είναι το δικό μας μυστικό. Λευκοκίτρινο, πυροκόκκινο και χρυσαφένιο».
Σε ποιους στίχους του Καβάφη άραγε να “φώλιασαν” οι παλιές εγκαταστάσεις του λοιμοκαθαρτηρίου της Ρήνειας όταν το 1903 πέρασε από το νησί στο πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα;
Ο λυρισμός, ωστόσο, απέχει πάρα πολύ από την “ποίηση” της καπιταλιστικής γεωγραφίας. Θα έλεγε κανείς ότι η Ρήνεια εκπέμπει μια λυτρωτική γαλήνη, αφού οι άνθρωποι που την πότισαν με θάνατο την έχουν εδώ και αιώνες αφήσει ήσυχη. Τρία μίλια από τη Μύκονο και μερικές εκατοντάδες μέτρα από τη Δήλο ξεδιπλώνεται ένα φίλτρο που δεν επιτρέπει την ανθρώπινη παρουσία. Με μια πυκνή γραμμικότητα που ακολουθεί την πορεία από την “έκλυτη ζωή” της καπιταλιστικής Ύβρεως της Μυκόνου, στην πολύκοσμη μουσειακή μυσταγωγία της Δήλου για να καταλήξει, τέλος, στην εκτυφλωτική σιωπή της Ρήνειας. Όχι. Η Ρήνεια δεν ήταν μια συνηθισμένη νεκρόπολη. Ήταν ένα νησί που αποθήκευε τη γέννηση και το θάνατο, φιλοξενούσε την αρρώστια, ήταν σημασμένο με τις απεχθείς ακραίες εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης βιώνοντας ελάχιστες άλλες εκδοχές του υπαρξιακού στοιχήματος. Και η νηφαλιότητά της σήμερα, ανεξάρτητα από την επιτηδευμένη αρχαιολογία που την καθιστά μαύρη τρύπα στη γεωγραφία του αρχιπελάγους, οφείλεται στο αυθεντικό της σκοτάδι. Ένα καταπονημένο νησί που φιλοξένησε τη βαρβαρότητα της αρχαίας Ύβρεως, είναι ακόμη και μέχρι σήμερα ανοιχτό στη λεηλασία των ιστορικών του ιχνών από τους κάθε λογής επισκέπτες, με τη σύγχρονη Ύβρι να αχνοδείχνει τα γαμψά νύχια της.
Εν τω μεταξύ, ας είναι η Ρήνεια το δικό μας άγριο και όμορφο μυστικό του αρχιπελάγους.
[Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε στο τρίτο τεύχος του περιοδικού Carex Flacca της κατάληψης Σινιάλο το Απρίλη ’15]